روابط ایران و تركیه به عنوان دو كشور مهم منطقه در طول قرن‌ها و ادوار تداوم داشته است، به طوری كه امپراتوری‌های ایران و تركیه هر دو در طول سالیان طولانی به عنوان قدرت‌هایی جهانی ارتباط نزدیكی با یكدیگر داشتند.
با وجود افت و خیز در روابط متقابل، طرفین به نقش تاریخی خود در حفظ و ارتقای روابط واقفند و هرگز منافع گسترده و فراوان میان دو طرف قربانی منافع کوتاه مدت و مقطعی نشده است.
مرزهای دو كشور كه در حال حاضر از آن به عنوان مرزهای دوستی یاد می‌شود، بعد از قرارداد قصر شیرین بین ایران و امپراتوری عثمانی بیش از 400 سال تغییر نیافته است. روابط حُسن همجواری بین ایران و تركیه در سال 1342 موجب لغو روادید بین دو كشور شد و لغو روادید دو طرف بعد از انقلاب اسلامی ایران نیز ادامه یافت و این مساله موجب شده كه در سال‌های اخیر تركیه یكی از عمده‌ترین مقصد برای گردشگران ایرانی شود.
ایران و تركیه تنها دو كشور همسایه نیستند، دو كشور مسلمان كه دارای اشتراكات فرهنگی و تاریخی بسیاری هستند نیز می‌باشند. زبان فارسی در امپراتوری عثمانی زبان فرهنگی دربار عثمانی بود و بسیاری از پادشاهان عثمانی اشعاری به زبان فارسی سروده‌اند.
پیشینه روابط فرهنگی ایران و ترکیه
ایرانیان از دوران هخامنشیان که به آسیای صغیر آمدند، با هیتیتها (قوم اولیه ترکان) روابط اجتماعی و فرهنگی داشتهاند. در دوران سلجوقیان حدود 3 قرن با ترکان روابط اجتماعی و فرهنگی داشتهاند که منجر به حضور و اشاعه زبان، فرهنگ، ادب پارسی گردید. در دوران عثمانی نیز خط و زبان فارسی در دربار امپراتوری عثمانی و نیز در میان ادیبان تحت عنوان «ادبیات دیوانی» در اکثر بلاد سه قاره جهان رواج یافت. اين مشتركات عمدتاً از دوران حكومت سلجوقيان بزرگ در دو خطه وسيع ايران و آسياي صغير اشاعه يافت. در دوره عثماني نيز جز مقطع زمانی محدود روابط عاطفی و فرهنگی و سياسی و اجتماعی مردم اين دو ديار گسترش يافت. امروزه بيش از 5/98% مردم دو كشور مسلمانند. احترام ويژه مردم تركيه به پنج تن آل عبا و حضور حدود 15 ميليون نفر علوی و شيعه در تركيه، مشتركات گسترده زبانی و قومی و ادبيات و شخصيت‌های مورد احترام عضويت مؤثر هر دو كشور در اكو، گروه دی8، كنفرانس اسلامی و… از نشانه‌های بارز گستردگی مشتركات دو كشورند.
روابط اقتصادی ایران و ترکیه
روابط اقتصادی دو كشور به دلیل همسایگی، عضویت هر دو كشور در سازمان همكاری‌های منطقه‌ای اكو و همچنین سازمان دی8 می‌تواند بسیار فراتر از حال حاضر شود. رهبران دو كشور هدف خود را توسعه روابط اقتصادی به 30 میلیارد دلار در سال قرار داده‌اند.
مهمترین وجه روابط استراتژیك ایران و تركیه، ثبات در حوزه انرژی است كه بنیان آن در دوره مرحوم اربكان گذاشته شد كه بر مبنای آن خطوط لوله نفت و گاز از ایران به تركیه احداث گردید.
جمهوری اسلامی ایران هم اكنون یكی از مهمترین تامین‌كنندگان گاز طبیعی و نیز نفت خام تركیه است، هر چند میزان خرید نفت خام تركیه از ایران با وضع تحریم‌های ناعادلانه و یك جانبه آمریكا علیه ایران كاهش یافته است.
از سال 2002 در روابط اقتصادی بین ایران و تركیه ظرفیت‌های زیادی برای همكاری بیشتری ایجاد شد. تركیه تنها كشوری در بین همسایگان كشورمان است كه ایران با آن كشور قرارداد تجارت ترجیحی به امضا رسانده است.
بیست و هفتمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ترکیه با حضور رئیس جمهور هر دو کشور در شهریور 1398 در ترکیه برگزار گردید.
تجارت دوجانبه
ارزش تجارت کالایی ایران با کشور ترکیه در فصل نخست سال 2020 حدود 645 میلیون دلار بوده که نسبت به فصل نخست سال 2019 ،کاهش حدود 70 درصدی را تجربه کرده است. از این میزان تجارت، حدود 270 میلیون دلار مربوط به صادرات ایران به ترکیه و حدود 376 میلیون دلار مربوط به واردات ایران از ترکیه بوده که هر دو نسبت به مدت مشابه سال قبل خود کاهش داشتهاند. تراز تجاری ایران و ترکیه در فصل نخست سال 2020 به شدت کاهش یافته که علت اصلی آن کاهش 99 درصدی صادرات کالاهای ذیل فصل 27 ( کالاهای نفتی ایران به کشور ترکیه بوده است. )
ترکیه پس از چین و امارات بزرگترین صادرکننده کالا به ایران است و در سال‌های اخیر کشور ما توانسته صادرات کالاهای بسیاری را به ترکیه افزایش دهد. ترکیه را می‌توان بازار هدفی سودآور برای ایران دانست. اخذ تخفیف‌های گمرکی کشور ترکیه یکی از دلایل رشد و افزایش صادرات به این کشور است که بخش مهم این تخفیف‌ها در زمینه محصولات کشاورزی بوده است. همچنین نفت و گاز مهمترین کالاهای صادراتی به ترکیه هستند و میزان صادرات محصولات کشاورزی به این کشور نیز در وضعیت مطلوبی قرار دارد. محصولات پتروشیمی، پلیمری، سیمان، پسته، خرما، کشمش، هندوانه و آبمیوه، مواد غذایی، گاز طبیعی مایع شده، آلومینیوم به صورت کارنشده و محصولات نیمه تمام از آهن یا فولاد عمده کالاهای صادراتی پرسود به ترکیه است.
لیست کالاهای صادراتی / وارداتی
نفت، سوخت‌های فسیلی، آلومینیوم، آهن و فولاد، انواع نخ، شیشه و محصولات شیشه‌ای، فلزی روی، انواع کود، مس، مواد شیمیایی آلی، محصولات پلاستیکی
آمارهای فوق بیشتر براساس داده‌های جهانی است. این در حالی است که بررسی آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران نیز داده‌های جالبی از آمار صادرات به ترکیه می‌دهد. ایران چهار گمرک مهم در مرز با ترکیه دارد که شامل گمرک بازرگان، گمرک خوی، گمرک سرو و گمرک رازی است. تجار و صادرکنندگان می‌توانند از طریق یکی از این گمرکات که همگی در استان آذربایجان غربی قرار دارند، با ترکیه داد و ستد داشته باشند. اما آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که در سال‌های 97 و 98 مهمترین اقلام صادراتی به ترکیه از ایران به قرار زیر بوده است:
خرما، لوله و پروفیل، انگور، سیب‌زمینی، کیوی، گل‌کلم، هندوانه و سایر محصولات، پلی اتیلن و پلی استیرن، اوره، انواع سنگ‌های ساختمانی، انواع محصولات خوراکی و فرآورده‌های کشاورزی، لوازم خانگی و آشپزخانه، ورقه‌های آهنی و آلومینیومی، ظروف ششه‌ای
علاوه بر محصولات فوق، کالاهای مختلف دیگری نیز از طرف تجار و بازرگانان کشورمان به ترکیه صادر می‌شود. بیشترین میزان کالاها در سال 98 به ترتیب از گمرکات تبریز، زنجان، منطقه ویژه پتروشیمی بندر امام خمینی، اراک، بندر امام خمینی، بازرگان و سایر گمرکات دیگر صورت گرفته است.
ده قلم عمده وارداتی ایران از ترکیه سهمی بالغ بر 42 درصد از ارزش واردات ایران از این کشور را به خود اختصاص داده اند که این سهم نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافته است. این اقلام به ترتیب ارزش در فصل نخست 2020 عبارتند از:
- دیگهای بخار آب گرم، ماشین آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آن
- الیاف سنتتیک غیر یکسره
- مواد و مصنوعات پلاستیکی
- توتون و تنباکو
- ماشین آلات و تجهیزات برقی، اجزا و قطعات آن
- کاغذ و مقوا، اشیای ساخته شده از خمیر کاغذ و مقوا
- چوب، به صورت طبیعی و یا ضایعات آن
- وسایل نقلیه غیر از نواقل روی خط آهن یا تراموای، و اجزا و قطعات آن
- کاکائو و فرآورده های آن
- روغن های اسانسی و شبه رزین ها، محصولات عطرسازی یا پاکیزگی
کاهش میزان ارزش صادرات اقلام نفتی ایران به ترکیه یکی از عوامل مهم افت حجم صادرات کالایی ایران به ترکیه و منفی شدن تراز تجاری ایران با ترکیه طی فصل نخست 2020 بوده است. تنوع اقلام صادراتی ترکیه به ایران بیش از تنوع اقلام صادراتی ایران به ترکیه است. صادرات ترکیه برخلاف ایران از کالاهای باارزش افزوده بالاتر و حتی کالاهای سرمایه ای تشکیل شده است.